ନୟାଗଡର ଇତିହାସରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହି ଜିଲ୍ଲା ବାଘେଲା ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ରାଜା ସୂର୍ଯ୍ୟମଣୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥିଲା, ଯେ କି ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ରେଓ୍ୱାରୁ ପୁରୀକୁ ତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣରେ ଆସିଥିଲେ । ସେ ଏଠାରେ ତାଙ୍କର ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣ କରି “ବାଘମୁଣ୍ଡ” କୁ ରାଜ୍ୟର ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ବାଘେଲା ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଏହି ୯ମ ରାଜା ବାଘେଲ ସିଂହ ( ୧୪୮୦-୧୫୧୦) ଜିଲ୍ଲାକୁ ତାଙ୍କର ରାଜଧାନୀ ସ୍ଥାନାନ୍ତରୀତ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କରି ନାମ ଅନୁସାରେ ଏହି ସ୍ଥାନ “ ବାଘୁଆ ନୟାଗଡ” ଭାବେ ନାମିତ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଜଣେ ବୈଷ୍ଣବବାଦୀ ଥିଲେ ଓ ଶ୍ରୀ ବିଗ୍ରହ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୁର୍ତ୍ତି ବଳରାମ ପହାଡର ପାଦଦେଶରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାକରି ମଣ୍ଡପିତ କରିଥିଲେ ।
During the rule of 12th King of Nayagarh District, Raghunath Singh (1565–1595) had already captured Odisha and the king Mukunda Dev (1565) was defeated in Gohritikira and died. Taking advantage of the flaccid political situation, Raghunath Singh attacked Ranapur and captured Odgaon, Sarankul and Baunsiapara area from Ranapur estate and took control of the Nayagarh–Daspalla border area from the King of Boudh and Sunamuhin area of Odgaon from the King of Ghumusar. He also captured a portion from Banpur.
ନୟାଗଡର ଦ୍ୱାଦଶ ରାଜା ରଘୁନାଥ ସିଂହ (୧୫୬୫/୧୫୯୫), ସେତେବେଳକୁ ସାରା ଓଡିଶାକୁ କାବୁ କରିନେଇଥିଲେ ଓ ରାଜା ମୁକୁନ୍ଦଦେବେ ଗୋହିରିଟିକିରା ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ଓଡିଶାର ଏପରି ରାଜନୈତିକ ଦୁର୍ବଳତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ରଘୁନାଥ ସିଂ ରଣପୁର ଆକ୍ରମଣ କରି ଓଡଗାଁ, ଶରଣକୁଳ ଓ ବାଉଁଶିଆପଡା ଅଞ୍ଚଳକୁ ନିଜ ଅକ୍ତିଆରକୁ ନେଇ ନୟାଗଡକୁ ନିଜ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ଦଶପଲ୍ଲାର ସୀମା ଅଞ୍ଚଳ କୁ ବୌଦ୍ଧ ରାଜଙ୍କଠାରୁ, ଓ଼ଡଗାଁର ସୁନାମୁହିଁ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଘୁମୁସର ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଓ ବାଣପୁର ର କିଛି ଅଂଶ ମଧ୍ୟ ସେ ନିଜ ଅଧିନକୁ ଆଣିଥିଲେ ।
ନିଜର ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ରାଜା ରଘୁନାଥ ସିଂହ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଭୁସମ୍ପତ୍ତି କୁ ତାଙ୍କର ୩ ପୁତ୍ରଙ୍କ ଭିତରରେ ବାଣ୍ଟି ନେଇଥିଲେ, ପୁତ୍ର ହରିହର ସିଂହ କୁ ନୟାଗଡ, ଯଦୁନାଥ ସିଂହକୁ ଖଣ୍ଡଗ୍ରାମ ( ପରେ ଖଣ୍ଡପଡା ଭାବେ ନାମିତ) ବଣ୍ଟନ କରିଥିଲେ । ଏହା ପରେ ସେମାନଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧୀକାରୀ ମାନେ ନୟାଗଡର ଶାସନଭାର ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଶାସନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚଳାଇଥିଲେ ।
ନୟାଗଡ ଜିଲ୍ଲା ବହୁ ଐତିହାସିକ ମନ୍ଦିର ଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାପ୍ତ । ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ ଦକ୍ଷୀଣକାଳୀ ମନ୍ଦିର, ନୀଳମାଧବ ମନ୍ଦିର, ଲଡୁବାବା ମନ୍ଦିର, ରଘୁନାଥ ଜିଉ ମନ୍ଦିର ଓ ଦ୍ୱିତୀକେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ ।
