ନୟାଗଡ ଜିଲ୍ଲାର ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରାଚୀନ ସେମିଟିକ୍ ଓ ଇସଲାମିକ୍ ଅନୁଗମନକାରୀଙ୍କର ଏକ ମିଶ୍ରିତ ସମାହାର । ଆଦିମ ‘ଶବର’ ଓ ‘କନ୍ଧ’ ମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ନୟାଗଡ ଜିଲ୍ଲାର ସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ଆଗମନ ହୋଇଥିଲା । କ୍ଷତ୍ରୀୟ ଶାସକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବାହାର ରାଜ୍ୟରୁ ଆମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ମନ୍ଦିର ମାନଙ୍କର ପୂଜାକାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପବିତ୍ର କର୍ମରେ ନିୟୋଜିତ ହେଉଥିଲେ । ଏହି ଜିଲ୍ଲାର ମନ୍ଦିର, ଚର୍ଚ୍ଚ, ମସଜିଦ୍, ଦୁର୍ଗ, ଲୋକନୃତ୍ୟ, କଳା, କରୁକାର୍ଯ୍ୟ, ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଓ ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ଉନ୍ନତମାନର ପତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଭ୍ୟତା ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥାଏ । ୨୦୦୩ ମସିହାରେ ଖଣ୍ଡପଡା ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଭାପୁର ବ୍ଳକର ଧାନଚାଙ୍ଗେଡା ଗ୍ରାମରେ ଏକ ପୂରାତନ କୂପରେ ପଙ୍କୋଦ୍ଧାର ସମୟରେ ନବମ ଓ ଦଶମ ଶତାଦ୍ଦୀର ସାତ ଗୋଟି ତାମ୍ର ଫଳକର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଥିଲା ଯେଉଁଗୁଡିକରେ ଶିଳାଳିପି ଖୋଦନ କରାଯାଇଥିଲା । ନୟାଗଡ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଗୋବିନ୍ଦପୁରାରେ ସୋମନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ପଥରଖୋଦିତ ହୋଇଥିବା ଶିଳାଲିପି ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥାଏ ।
କାଉଁରୀ ଠାକୁରାଣୀ ମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ୱାରରେ ଏବଂ ବେଲେଶ୍ୱର ମହାଦେବ ମନ୍ଦିରର ସମ୍ମୁଖ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଏଯବତ୍ ଦୁଇଗୋଟି ଶିଳାଲିପି ଆବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇ ରହିଅଛି । ଓଡଗାଁଠାରେ ଶ୍ରୀରଘୁନାଥ ଜୀଉଙ୍କ ମନ୍ଦିରରେ ସୀତାଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ପାଦଦେଶରେ ଅନ୍ୟଏକ ଶିଳାଲିପି ରହିଛି – ଯାହା କହେ- “ଶକାଦ୍ଦ ଶରମାଙ୍ଗଲ୍ୟ ରୁତୁଶ୍ୟା ଓଡନାୟକ”।
ଅଁଳାପଟାଠାରେ ଥିବା ବୌଦ୍ଧପୀଠ, କଣ୍ଚିଲୋଠାରେ ଥିବା ନୀଳମାଧବ ମନ୍ଦିର, ଜିଲ୍ଲାବ୍ୟାପି ଥିବା ରଘୁନାଥ ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର, ଅନ୍ୟ କେତେକ ବୈଷ୍ଣବ, ଶୈବ ଓ ଶାକ୍ତ ମନ୍ଦିର ଗୁଡିକ ଜିଲ୍ଲାର କଳା ଓ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତୀକ। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଜିଲ୍ଲାରେ ଥିବା ଅନେକ ଗୁଡିଏ ଦୁର୍ଗ ଓ ଅଟ୍ଟାଳିକା ଜିଲ୍ଲାର ଉନ୍ନତମାନର କଳା ଓ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଐତିହ୍ୟର ପରିଚୟ ଦେଇଥାଏ । ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରମୁଖ ଲୋକନୃତ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଘଣ୍ଟକଳା (ଶିମିଳିସାହି, ନୟାଗଡ), ଦଣ୍ଡନୃତ୍ୟ(ଇଟାମାଟି), ଢେଣା କୋଇଳା (ଶିମିଳିସାହି), ଖଞ୍ଜଣି (ବାଲୁଗାଁ), ସିଙ୍ଗିବାଜା (ଦଶପଲ୍ଲା), ଢୁମ୍ପା ଆଖଡା (ଲାଠିପଡା,ଓଳାଶ), ଆଦିବାସୀ ନୃତ୍ୟ (ବାଣିଗୋଚ୍ଛା) ଏବଂ ଜାନୁଘଣ୍ଟ ଅନ୍ୟତମ । ପିତ୍ତଳ କାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ କଣ୍ଟିଲୋ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି । ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ, ଓଡିଶା ଇନଷ୍ଟିଚୁଟ୍ ଅଫ୍ ଏଜୁକେଶନ ରିସର୍ଚ୍ଚ, ଭୁବନେଶ୍ୱର ପାଇଁ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ପୃଥିବୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଟ୍ୟାଲେଣ୍ଟ କପ ଯାହା ମିଲେନିୟମ୍ ଟ୍ୟାଲେଣ୍ଚ କପ ନାମରେ ନାମିତ ତାହା କଣ୍ଟିଲୋର କଂସାରୀ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । କଣ୍ଟିଲୋ ପିତ୍ତଳ କାମପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି ।
ପଥର ସ୍ଥାପତ୍ୟପାଇଁ ଓଡଗାଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ, ଓଡିଶାର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ମନ୍ଦିର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଓଡଗାଁରୁ ବିଧି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଅଛି। ନୟାଗଡର ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ଶୁରଦେଓ ଜଣେ ପ୍ରମୁଖ ଭିତ୍ତିୟ ଶିଳ୍ପୀ । ନୟାଗଡ ସ୍ଥିତ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ସମସ୍ତ ଭିତ୍ତିୟ ଏବଂ ପ୍ରାଚିରରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ସମସ୍ତ ଚିତ୍ର ତାଙ୍କର ଅବଦାନ । ଝୋଟ ନିର୍ମିତ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ପାଇଁ ଖଣ୍ଡପଡା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଏବଂ ଗଣିଆର ଶିତୁଳିଆ ଗୋଷ୍ଠୀର ଲୋକମାନେ ଟେରାକୋଟା କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିପୁଣ । ଦଶପଲ୍ଲାର ରାବଣପୋଡି, ନୟାଗଡର ମା ଦକ୍ଷିଣକାଳୀଙ୍କ ପର୍ବ, ଶରଣକୁଳଠାରେ ମହାଶିବରାତ୍ରୀ, ଓଡଗାଁଠାରେ ଶ୍ରୀରାମନବମୀ, ପଣାସଂକ୍ରାନ୍ତୀ, କଣ୍ଟିଲୋ ମେଳା ଏବଂ ନୟାଗଡଠାରେ ରଥଯାତ୍ରା ଏହି ଜିଲ୍ଲାର ମୁଖ୍ୟ ମହୋତ୍ସବ । ଜିଲାରେ ନୟାଗଡ, ଖଣ୍ଡପଡା, ଦଶପଲ୍ଲା ଓ ରଣପୁରଠାରେ ପ୍ରମୁଖ ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏଠାରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ଯେ, ରଣପୁରଠାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଉଥିବା ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କର ରଥର ଉଚ୍ଚତା ପୁରୀ ରଥଯାତ୍ରାର ରଥଗୁଡିକର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଅର୍ଥାତ ଦ୍ୱତୀୟ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି ।
